Przy projektowaniu budynków z materiałów naturalnych trzeba wziąć pod uwagę, bardziej niż w innych technologiach, specyfikę materiału z jakiego budujemy – jego zalety, wady i dostosować do nich rozwiązania architektoniczne. Przykładowo: stosowanie technologii straw bale powinno wiązać się ze świadomością, iż wilgoć, stałe zacienienie, intensywne zacinanie deszczu (głównie od strony zachodniej), wilgoć gruntu, nie służą ścianom. Dlatego np. stosuje się cokoły i okapy ochronne. Budowanie naturalnych, zdrowych i oszczędnych siedlisk to jednak nie tylko technologia wznoszenia ścian, ale szereg innych zagadnień związanych z naszym wpływem i relacją ze środowiskiem.

Chodzi nam o to by realizować nasze potrzeby i rozwój bez degradacji przyrody i pozbawiania dostępu do zasobów kolejnych pokoleń. Człowiek jest częścią biosfery i to, co na nią wpływa, wpływa również na niego. Tym samym budynki, zapewniając zdrowie i bezpieczeństwo użytkownikom, nie powinny zagrażać środowisku. Wpływ ich budowy, użytkowania i degradacji, powinien być co najmniej neutralny na środowisko, lecz w obliczu obecnych wyzwań związanych ze skalą skażenia środowiska, powinien być dodatni. Dążąc do tego, musimy wziąć pod uwagę cztery aspekty: urbanistyczne, architektoniczne, technologiczne i środowiskowe.

Aspekty urbanistyczne

Przed przystąpieniem do inwestycji warto zastanowić się czy chcemy budować sami tworząc niezależną jednostkę, czy wolimy budować w grupie. Zaletą planowania wspólnej infrastruktury jest możliwość zapewnienia w większym stopniu samowystarczalności (koszt oczyszczalni ścieków, urządzeń do pozyskiwania biogazu, studni, itp. rozkłada się na więcej osób, można również przewidzieć wymianę dóbr lub wspólną produkcję żywności). Wspólne planowanie i dziele dóbr jest bardziej odpowiedzialne ekosystemowo. Przy realizacji pojedynczego domu osiągniecie samowystarczalności jest trudniejsze i będzie wiązać się z dużymi nakładami. Wtedy warto pójść na kompromisy.

Budynek lub grupa budynków wraz z infrastrukturą powinny wpisywać się w kontekst urbanistyczny, zapewniając poczucie więzi społecznych i wspólnej dbałości o otoczenie. Dom warto lokalizować zgodnie z kierunkami świata, strefę techniczną budynku nie wymagającą doświetlenia lokalizując bardziej od północy, natomiast strefę użytkową otworzyć na stronę południową, w celu uzyskania odpowiedniego nasłonecznienia i możliwości pasywnego pozyskiwania energii słonecznej. Pamiętajmy, że bardziej korzystne jest lokalizowanie budynku odchylonego od osi północ-południe o 10‑20 stopni tak by każda elewacja miała dopływ promieni słonecznych i nie była zimną elewacją.

Przy dużych powierzchniach okien skierowanych na strony południowe, ważną kwestią jest zaplanowanie od tej strony liściastej roślinności (wysokie drzewa, krzewy), która latam daje cień i osłania wnętrza przed przegrzewaniem, natomiast zimą, gdy nie ma liści, nie zatrzymuje dopływu światła. Może okazać się konieczne zaprojektowanie specjalnych, dodatkowych osłon chroniących przed przegrzewaniem w lecie (markizy, daszki, rolety, okiennice, panele, itp.). Odpowiednie rozwiązanie powinien dobrać projektant po uprzednich analizach.

Warto tez przeprowadzić analizę, z której strony na danej działce wieją wiatry. Najczęściej w Polsce mamy wiatry północne i północno-zachodnie. Po tej stronie budynku warto posadzić (lub wykorzystać istniejącą) zwartą roślinność iglastą (zimozieloną), która ochroni budynek i podwórze przed wiatrami, a tym samym przed wychładzaniem budynku oraz erozją gleby. Rolę wiatrochronów mogą też pełnić np. wały ziemne, naturalne ukształtowanie terenu, istniejące budynki, itp. Budynków też nie projektujemy w miejscach zbierania się wilgoci na działce (wilgoć nie służy naturalnym materiałom), może to być jednak dobre miejsce na zrobienie stawu i zbieranie wody (deszczówki) czy małą retencje.

Dom powinien być projektowany od początku w połączeniu z ogrodem (np. ogródek warzywny niech znajduje się przy kuchni). Jasne materiały (lub woda) w zagospodarowaniu terenu, odbijając światło doświetlą dodatkowo wnętrza.

Mój wykład na temat tego, dlaczego warto budować i projektować w duchu odpowiedzialności ekologicznej. Festiwal Naturalnego Budowania 2019. Dalsza część artykułu poniżej.

Aspekty architektoniczne

Myśląc o dbałości o środowisko, bryła budynku powinna być zwarta i prosta (im bardziej „rozrzeźbiony” kształt tym większa powierzchnia ścian i dachu i tym większe będą straty ciepła – więcej energii potrzeba do ogrzania budynku a także większe zużycie materiałów). Budynek powinien być budowany z lokalnie dostępnych surowców, by nie wydatkować energii na transport.

Odpowiednia stolarka okienna zmniejszy straty ciepła i zapewni nasłonecznienie. Współczynnik przenikania ciepła U mówi nam ile ciepła będzie przez szyby uciekać, obecny standard to 1,1W/m2K. Dodatkowo, można rozważyć zainstalowanie rolet lub żaluzji, które nocą ograniczają wychładzanie. Warto wiedzieć, iż wieloszybowe zestawy o dobrym współczynniku U mogą pochłaniać więcej światła, a tym samym miej go dostarczać do wnętrz, dlatego przy kupnie okien należy sprawdzić także współczynnik przepuszczalności światła Lt szyb. Projektując bryłę budynku można rozważyć zastosowanie takich elementów jak kolektory słoneczne (płaskie, ścienne, koncentryczne), oranżerie (wtopione w bryłę lub dostawione do ścian budynku), elementy kumulacyjne pozwalające na pasywne lub aktywne pozyskiwanie energii słonecznej. Inna możliwość to zastosowania ścian biotycznych (ścian, na których posadzone są rośliny, najczęściej w odpowiednio przygotowanych kasetach z ziemią) bądź zielonych dachów, które będą stanowić dodatkową ochronę termiczną oraz ochronę przed promieniowaniem elektromagnetycznym (1) i poprawią mikroklimat okolicy (regulacja np. wilgotności i redukcja pyłów). Korzystnym rozwiązaniem zarówno pod względem termicznym, jak i wkomponowania w krajobraz, może okazać się również częściowe zagłębienie budynku w stoku.

Aspekty technologiczne

Budowanie z materiałów naturalnych (drewno, słoma, glina, wapno, konopie, kamień, itp.) ma wiele zalet. Materiały naturalne nie wydzielają szkodliwych substancji, są mało przetworzone (lub wcale), a co za tym idzie przy ich produkcji zużyto niewiele energii, są często dostępne lokalnie (nie wymagają długiego transportu, który również zanieczyszcza środowisko) a ich zasoby są odnawialne (np. słoma jest produktem ubocznym produkcji zboża). Ściany budowane z 40 cm kostki słomianej wraz z tynkami naturalnymi, zapewniają wspaniałą izolacje termiczną, są paroprzepuszczalne (oddychają, budynki otwarte dyfuzyjnie) i mają zdolność stabilizacji wilgotności wnętrza. Domy budowane z materiałów naturalnych są przyjazne dla alergików. Materiały naturalne po rozbiórce budynku podlegają biodegradacji, a nierzadko mogą zostać użyte ponownie (np. stary tynk gliniany można rozrobić z wodą i ponownie nałożyć). Jest to bardzo mocnym argumentem uzasadniającym stosowanie technik budowy z materiałów naturalnych, gdyż obecnie odpady związane z budownictwem stanowią ponad 33% całościowej produkcji odpadów w EU2.

Technologia to również odpowiednie systemy instalacji. W naszej strefie klimatycznej w ciągu roku najwięcej energii w domach jest zużywane na produkcje ciepłej wody użytkowej, pozyskiwanie ciepła do ogrzewania i o czym często zapominamy (bo są to najczęściej urządzenia na prąd) – chłodzenia latem. Przy produkcji ciepła z paliw kopalnych (np. węgla) powstaje bardzo dużo zanieczyszczeń trafiających do atmosfery. Aby zminimalizować zapotrzebowanie na ciepło do ogrzewania (i chłodzenia) same budynki powinny spełniać wymogi energooszczędności, a infrastruktura budynku powinna wykorzystywać odnawialne źródła energii. Najczęściej stosuje się aktywne i pasywne systemy pozyskiwania energii słonecznej (kolektory, ściany kumulacyjne, docieplające i kumulujące ciepło oranżerie) gdyż jest to energia, którą można pozyskać relatywnie łatwo w warunkach naszego kraju, w większości lokalizacji. Do innych odnawialnych źródeł energii, które można wykorzystać należą między innymi: energia wiatru (przydomowe małe wiatraki), wody (np. ciepło wód głębinowych, jezior, niezamarzających strumieni, itp.), ciepło gruntu (gruntowe wymienniki ciepła, pompy ciepła). Instalacja wody szarej w budynku oraz zbieranie deszczówki, ograniczy zużycie czystej wody pitnej, a odpowiednia wentylacja (grawitacyjna lub mechaniczna z odzyskiem ciepła) pozwoli uzyskać odpowiednią jakość powietrza wewnątrz domu.

Aspekty środowiskowe

Jeśli środowisko jest dla nas ważne i to jaki ślad po sobie zostawiamy, weźmy pod uwagę przed wszystkim te materiały i rozwiązania, które pomagają rozwiązać problemy naszego świata. Przykładowo stosujmy w strukturze naszego domu i stosujmy w naszym otoczeniu materiały i rozwiązania, które wbudowują CO2 w materię (naturalne materiały poprzez fotosyntezę pochłaniają CO2) a nie emitują CO2 do atmosfery (produkcja materiałów na bazie cementu i plastiku odpowiada w największym stopniu za trującą emisję na rynku budowlanym i zużywa ogromne zasoby wody pitnej).

Oszczędzajmy wodę (postępuje pustynnienie i degradacja gleby), nie stosujmy trującej chemii czy kosmetyków w naszym domu, ogrodzie, kompostujmy, kupujmy lokalnie, zdrową żywność, wspierajmy naszymi zakupami i wyborami lokalną przedsiębiorczość, twórzmy społeczności. By nastąpiła w naszym otoczeniu pozytywna zmiana, powinniśmy działać na wielu polach, całościowo, ekosystemowo. Tutaj odsyłam Was do pojęcia permakultury.

Wywiad w radiu DHT o tym jak i dlaczego budować naturalnie. Dużo cennej i przekrojowej wiedzy o tym dlaczego i co z czego wynika, jakie rozwiązania są poprawne. Dalsza część artykułu poniżej.

Jaką działkę kupić i na co zwrócić uwagę?

Przy zakupie działki w pierwszej kolejności powinniśmy określić swoje potrzeby oraz możliwości (finansowe, dostęp do zasobów tj. materiały, transport). Ważne jest, aby określić również na początku model zamieszkiwania, w jakim chcemy żyć w przyszłości (eko-osada, co-housing, wspólnota sąsiedzka, gospodarstwo indywidualne). Można też żyć odpowiedzialnie i ekosystemowo, kupując mieszkanie w mieście. Można również wybrać cohousing i być pionierem w realizacji takich osiedli naturalnych, jakim przykładem jest angielski Lilac (w Leeds). Budując w grupie część inwestycji możemy realizować razem i podzielić koszty. Działka odpowiednia do postawienia domu to około 10‑15 arów na wsi, oraz około 5‑10 arów dla uzbrojonej działki w mieście. Jeśli planujemy produkować własną żywność, działka powinna być odpowiednio większa – około 20 arów powinno wystarczyć dla kilkuosobowej rodziny.

Przy wyborze miejsca do życia zwróć uwagę na wszelkie uwarunkowania fizyczne lokalizacji (nasłonecznienie, zbieranie wilgoci, wiatry, itp.).

Jeśli znajdziemy już wymarzoną nieruchomość, przed jej zakupem warto:

• Sprawdzić Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego dla działki (wypis, wyrys można uzyskać w urzędzie gminy lub miasta), by zobaczyć jaki rodzaj zabudowy jest na działce dopuszczalny i czy nie ma na daną działkę nałożonego zakazu zabudowy. Jeśli nie ma planu, warto obejrzeć Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy/miasta (w Wydziale gospodarki przestrzennej gminy/miasta). W takim wypadku też sprzedający powinien posiadać Decyzję o warunkach zabudowy wydaną dla danej działki. Warto zapytać w gminie/urzędzie miasta, czy dopuszczalna jest na działce zabudowa, jaką planujemy i czy będą jakieś problemy z jej zatwierdzeniem. Sprawdzając działkę w Planie Miejscowym, bądź studium, należy sprawdzić też okolicę i działki sąsiednie, by wiedzieć, co się na sąsiednich działkach planuje i czy nam to odpowiada.
• Sprawdzić, czy nieruchomość ma dostęp do drogi publicznej (może być ona zapewniona przez drogę wewnętrzną, użytkowaną na zasadach współwłasności lub służebności). Jest to niezbędne do uzyskania decyzji o pozwoleniu na budowę.
• Sprawdzić, czy do działki są doprowadzone media (woda, prąd), gdyż podprowadzenie prądu lub budowa studni głębinowej mogą stanowić znaczący koszt. W przypadku zabudowy zagrodowej (budowy na działce rolnej) należy upewnić się w danej gminie jakiej wielkości działka pozwala zostać rolnikiem i zrealizować taką zabudowę.
• Sprawdzić, czy działka nie znajduje się na terenach zalewowych lub podlegających szczególnej ochronie (powinno to być wyszczególnione w Planie Miejscowym, a w razie jego braku należy zaczerpnąć informacje w gminie/urzędzie miasta, lub starostwie powiatowym).
• Sprawdzić w ewidencji gruntów (Starostwo Powiatowe) jakie przeznaczenie ma działka w ewdiencji, a w przypadku funkcji rolniczej, jaka jest klasa ziemi. Działki rolnicze o dobrych glebach będą wymagały wyłączenia z produkcji rolnej, co może wiązać się z dodatkowymi kosztami (dla powierzchni większych niż 500 m2 w przypadku zabudowy jednorodzinnej).
• Sprawdzić w księdze wieczystej, czy na działkę nie jest nałożona hipoteka lub inne zobowiązanie (np. dożywotnie użytkowanie studni, itp.). Księgi wieczyste są jawne w Internecie, należy poprosić sprzedającego o podanie numeru księgi.
• Przejechać się po okolicy i zobaczyć co się obecnie tam buduje, obejrzeć sąsiedztwo, porozmawiać z mieszkańcami. Atutem nieruchomości, przemawiającym za jej kupieniem, może być lokalizacja na niej odnawialnych źródeł energii np. strumienia, jeziorka, biomasy, występowanie średnich, stałych wiatrów, bądź sąsiedztwo lasów ochraniających przed wiatrami, czy też wspaniałe widoki. Najkorzystniejsze do zabudowy pod względem nasłonecznienia i ochrony przed wychładzaniem i wiatrem są łagodne, południowe stoki.
• Istotne wydaje się, by zwrócić w tym miejscu uwagę na fakt, iż postawienie budynku powiązanego z otoczeniem na zdegradowanej działce i przywrócenie jej do życia jest korzystniejsze z punktu widzenia środowiska, niż wykorzystanie do budowy pięknego kawałka zrównoważonego ekosystemu przyrodniczego. Zostawmy coś dzikiej naturze :).

Jaki projekt?

Po zakupieniu działki należy zamówić projekt, odpowiedni do własnych potrzeb, wymagań Planu Miejscowego i warunków lokalnych. Mamy tutaj dwie możliwości – skorzystać z rozwiązań gotowych, bądź zlecić indywidualne opracowanie projektu. Główną zaletą projektów typowych jest niższa cena, wynikająca z faktu, iż jeden projekt może być kupiony i realizowany przez wielu inwestorów (cena projektu gotowego razem z adaptacją i zagospodarowaniem terenu to koszt ok. 7‑10 tyś. zł (edit 2019r.), podobnej wielkości projekt indywidualny będzie kosztował 15‑22 tyś.zł (edit 2019r.).

Wybierając projekt typowy powinniśmy mieć świadomość, iż kupujemy projekt bryły, która nie będzie wpisana w kontekst urbanistyczny, a lokalizacja, walory i wady okolicy i jej relacje z budynkiem w przypadku projektowania zrównoważonego są niezmiernie istotne. Inną wadą projektu typowego jest to, że ciężko czasem dobrać projekt, który spełni nasze wymagania. Konstrukcja projektu typowego jest często przeprojektowana, a co za tym idzie, nieoptymalna i droższa w realizacji. W projekcie indywidualnym bierze się pod uwagę przede wszystkim to, jaka jest lokalizacja i kontekst działki, jakie są jej walory i niedogodności, gdzie są widoki, wiatry, słońce, jakie są wymagania i możliwości klienta oraz… jego marzenia. Projektuje się, by znaleźć najlepsze rozwiązania. Dobry projekt jest w tym celu poprzedzany analizami (np. analiza słońca – zacienienie i nasłonecznienie). Tych elementów projekt typowy nie zawiera.

Podsumowanie

Aspekty urbanistyczne, architektoniczne, technologiczne oraz środowiskowe mają znaczący wpływ na formę budynku, jego usytuowanie, dlatego powinny być wzięte pod uwagę już na etapie koncepcji, analiz przedprojektowych, a nawet przy zakupie działki. Warto dodać, iż budynki wznoszone z naturalnych materiałów mogą być projektowane w różnych stylach, przybierać zarówno formy nowoczesne, jak i bardziej tradycyjne. Technologie zaliczane do naturalnego budownictwa dają sporą swobodę jeśli chodzi o kształtowanie budynków, trzeba jednak wiedzieć, jak odpowiednio wykorzystać ich zalety oraz uniknąć błędów. Udział zaznajomionego z tematem projektanta na etapie projektu i budowy jest nieoceniony.

Przypisy:

• 1 więcej informacji na ten temat można odnaleźć np. w książce Techos Verdes Gernota Minke
• 2 http://epp.eurostat.ec.europa.

Autor: Magdalena Górska (eKodama) – Architekta zajmująca się projektowaniem zdrowych naturalnych domów i wnętrz. Prowadzi też wykłady i warsztaty z tej tematyki. Eksperymentuje z naturalnymi materiałami.

Wersja oryginalnego artykułu (okrojona) z 2015 roku w formacie PDF to ściągnięcia TUTAJ